Lễ hội Cổ Loa hay còn gọi là lễ hội “Bát xã hộ nhi”, lễ hội Bát xã Loa thành thuộc loại hình lễ hội truyền thống, đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số 603/QĐ-BVHTTDL ngày 03/2/2021 của Bộ Văn hóa, Thể thao và du lịch. Với những giá trị tiêu biểu, đại diện, thể hiện bản sắc, sự sáng tạo, đa dạng văn hóa của cộng đồng dân cư Bát xã cùng thờ cúng Thánh tổ Hoàng đế An Dương được thể hiện qua việc thực hành nghi lễ, tín ngưỡng trong phần lễ và phần hội.
Bản đồ không gian thực hành văn hóa phi vật thể lễ hội Cổ Loa tại Cổ Loa
Cộng đồng cư dân Bát xã cùng thờ Thánh tổ Hoàng đế An Dương (ngày nay là 8 làng thuộc 3 xã: Cổ Loa, Uy Nỗ, Xuân Canh, gồm: Cổ Loa, Văn Thượng, Mạch Tràng, Sằn Giã, Ngoại Sát, Đài Bi, Cầu Cả, Thư Cưu) là chủ thể văn hóa - chủ thể sáng tạo, thực hành lễ hội Cổ Loa. Trong đó cộng đồng làng Cổ Loa (gồm 12 xóm: Nhồi Trên, Nhồi Dưới, Lan Trì, Gà, Dõng, Vang, Hương, Thượng, Bãi, Chợ, Chùa, Mít) giữ vai trò chính trong điều hành các nghi thức nghi lễ, diễn trình lễ hội.
Bản đồ phân bố di sản văn hóa phi vật thể lễ hội Cổ Loa tại Bát xã Loa thành
Lễ hội được tổ chức trong 2 ngày (Mùng 5 - 6), ngày Mùng 6 là chính hội, với quy mô lớn, có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước của Thành phố, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội, Ban quản lý Khu di tích Cổ Loa, Huyện ủy - UBND Huyện Đông Anh, Đảng ủy – UBND xã Cổ Loa, chính quyền các cấp huyện - xã, cộng đồng cư dân ở các làng, xóm có thực hành lễ hội và trở thành một lễ hội quan trọng, lớn của cả nước.
Lễ hội Cổ Loa là lễ hội lớn trong vùng. Bát xã phối hợp tổ chức với quy trình lễ tiết, nghi thức trang nghiêm được nhân dân các làng, xã chuẩn bị chu đáo từ nhiều tháng trước hội, thường tiến hành từ tháng Mười một, muộn nhất là tháng Chạp năm trước. Công việc chuẩn bị cho lễ hội như sau:
Bầu (tiến cử) Quan đám (Thủ từ) thực hiện tuyển chọn 2 ông Quan đám trông coi “sạch cỏ - đỏ hương” đền Thượng và đền thờ công chúa Mỵ Châu.
Quan đám làm lễ tại đền Thượng
Họp Hội đồng Bát xã: Cũng được tiến hành vào đầu tháng Chạp, sau khi bầu xong Quan đám, để phân công nhiệm vụ tổ chức lễ hội Cổ Loa, trên cơ sở hương ước của làng, xã quy định hết sức chặt chẽ như luyện tập tế lễ, nhân lực tham gia lễ hội, rước kiệu, chuẩn bị đồ tế, thực hiện nghi lễ: bao sái, lễ rước mã, dọn dẹp đình, đền....
Phân chia nhiệm vụ: Xã Cổ Loa (làng Cổ Loa) vai trò chỉ đạo, tổ chức lễ hội, thảo “Chúc văn”, làm chủ tế và cử Đông xướng; Văn Thượng “Đọc chúc”; Mạch Tràng cử Tây xướng; Ngoại Sát làm “Củ soát” kiểm tra tế phẩm, lễ vật của các xã mang đến dâng vua; Cầu Cả được “Phủng chúc” (tức bưng chúc); Sằn Giã, Đài Bi, Thư Cưu “Phủng tước” (dâng rượu) và “Phủng hương” (dâng hương). Việc đọc chúc văn trong tế nam quan được giao cho Văn Thượng. Theo lệ cũ của Cổ Loa có bốn cai đám, tám lang cai, những người này sẽ chia nhau trông nom công việc ở am Bà Chúa, đình Ngự Triều Di Quy và đền Thượng để lo các việc lễ nghi bày biện đồ thờ, đồ nghi trượng (thường trong ngày hội thì sáng mang ra tối lại cất vào) việc này gọi là bài sáp (những người tham gia vào lang cai theo lệ phải từ 50 tuổi trở lên). Mỗi đơn vị cử 1 người tham gia bồi bái, chỉ đạo đoàn rước là ban bài sáp.
Họp tiểu ban tế, lễ
Tập tế và giáp rước: Thực hành trong khoảng 4 đến 5 ngày gần cuối tháng Chạp trước lễ hội.
Lễ đọc Mục lục (Văn tế): Trước đây do ông Tiên chỉ người làng Cổ Loa (ông Tiên chỉ và ông Thứ chỉ là người có chức sắc, có học, hiểu biết rộng ở làng) viết ra và đọc vào tối Mùng 6 tháng Giêng. Từ năm 1990 do Quan đám đọc vào đêm 30 Tết tại chính điện đền Thượng, nội dung ca ngợi công đức của Thánh (An Dương Vương), chúc cho dân làng được bình yên vô sự.
Nghi lễ và cách đọc: Có ba người đọc chính, ba người đọc phụ (người đọc phụ nhắc lại ngay câu người chính vừa đọc), đồng thời hai nhóm này sẽ thay nhau đọc từng đoạn, người đọc quỳ và hướng lên hương án, người nghe ngồi ở hai bên và ở phía dưới. Mục lục là một bài thơ vần nội dung nói lên công lao, ca ngợi thành quả của đức vua trong việc xây dựng đất nước. Việc đọc Mục lục mỗi năm một lần là để nhắc lại lịch sử của Cổ Loa và Bát xã.
Ngày Mùng 4 tháng Giêng: Bát xã dựng sàn thi bắn nỏ truyền thống, dựng sới Vật, bài trí cờ người trước sân cửa đình Ngự Triều Di Quy, trò chơi đu tiên…
Ngày Mùng 5 tháng Giêng (Tế cáo vào hội): Bát xã giáp tế, lễ và các trò chơi, biểu diễn nghệ thuật trong ngày hội. Việc giáp tế diễn ra trong cả ngày, gồm 4 tuần tế cáo vào hội, buổi sáng tuần đầu do làng Cổ Loa tế, tuần sau Bát xã tế, buổi chiều tuần đầu là Bát xã tế, tuần sau Cổ Loa tế. Mọi công tác chuẩn bị cho ngày chính hội được hoàn tất.
Ngày chính hội Mùng 6 tháng Giêng sẽ có 2 phần: Phần lễ và phần hội.
Phần lễ : Theo truyền thuyết, khi vua An Dương Vương chọn Cổ Loa làm địa điểm xây dựng kinh đô, người dân làng Quậy đã nhường đất cho vua xây thành. Do vậy, dù làng Quậy mặc dù không có tên trong Bát xã nhưng vì là dân gốc Cổ Loa nên được mời đến dự lễ hội và được làm lễ đọc Mật khẩn ở chiếu trên, các làng khác phải ra đón. 15 cụ thuộc đoàn anh Cả Quậy đến Cầu Cung, lúc này 15 cụ làng Cổ Loa mặc áo tế gồm có 01 trống khẩu, 01 kiểng, 01 lộng vàng che lễ, 01 phù choang dựng lễ, 02 quân chầu khiêng lễ đến đón và rước lễ đoàn anh cả Quậy vào đền Thượng làm lễ và được xếp ngồi ở chiếu trên.
Từ sáng sớm các xã rước kiệu của xã mình về làng Cổ Loa theo hai phía. Phía tây (bên phải đền Thượng) tập trung tại thành Ngoại gồm các làng: Mạch Tràng, Sằn Giã, Đài Bi, Cầu Cả. Phía đông (bên phải đền Thượng) tập trung tại chợ Sa, gồm làng Văn Thượng - Ngoại Sát - Thư Cưu. Đến 7h sáng, theo trống lệnh, 2 đoàn rước cùng tiến vào đền Thượng đến đầu hồ phía tây thì hai đoàn nhập vào làm một xếp theo thứ tự Văn Thượng - Mạch Tràng - Sằn Giã - Ngoại Sát - Đài Bi - Cầu Cả - Thư Cưu. Đoàn rước tiến vào sân Rồng Thượng theo số thứ tự hạ kiệu như sau: Bên Đông: Văn Thượng, Sằn Giã, Đài Bi, Thư Cưu; Bên Tây: Cổ Loa, Mạch Tràng, Ngoại Sát, Cầu Cả. Sau tiếng trống lệnh, anh Cả Quậy vào tiến lễ trước, đến Bát xã lần lượt dâng lễ vào cung vua.
Kiệu các làng rước vào đền Thượng
Hai cụ Thủ hiệu trống đại, chiêng đại cử (thực hiện) 3 hồi 9 tiếng khai mạc lễ hội. Anh Cả Quậy đọc lời chúc mừng, làm lễ và đọc lời mật khẩn, thực hiện tại chiếu trên trước cửa đền.
Anh cả Quậy đọc mật khẩn
Tiếp theo là buổi tế Hội đồng ở Cổ Loa diễn ra hơn hai tiếng qua 67 lần xướng. Đây là nghi thức quan trọng nhất trong phần lễ của lễ hội Cổ Loa do các cụ ông thực hiện nhằm mục đích đón rước và thỉnh mời thần về dự hưởng lễ vật, đồng thời là dịp để dân làng chúc tụng thần, bày tỏ lòng biết ơn của dân làng đối với thần linh, mong thần phù hộ cho dân làng bình yên, hạnh phúc, quốc thái dân an.
Tế Hội đồng
Sau buổi tế Hội đồng là nghi thức rước kiệu Bát xã (nghênh rước kiệu). Xuất phát từ đền Thượng, kiệu làng Cổ Loa dẫn đầu, sau đó lần lượt đến rước kiệu của các làng Văn Thượng, Mạch Tràng, Sằn Giã, Ngoại Sát, Đài Bi, Cầu Cả, Thư Cưu. Đoàn rước từ sân Rồng Thượng xuống sân Rồng Hạ, ra cửa đền, rẽ sang phải đi về phía tây, vòng xuống phía nam, quanh hồ giếng Ngọc (Ngọc Tỉnh) sang bên phía đông đến ngã tư thì đoàn rước của làng Cổ Loa rước thẳng vào đình Ngự Triều Di Quy ngự ở đó. Buổi chiều Cổ Loa tế tại đình, tế xong rước kiệu về đền. Các làng còn lại trong Bát xã (Mạch Tràng, Sằn Giã, Đài Bi, Cầu Cả, Thư Cưu) rẽ trái đi về đường phía tây Nam qua cổng đền, riêng làng Văn Thượng, Ngoại Sát rẽ về chợ Sa đi về đình của mỗi làng, tiếp tục tổ chức hội làng thời gian bắt đầu từ Mùng 8 đến 16 tháng Giêng.
Rước kiệu Bát xã
Phần hội : Lễ hội Cổ Loa có hệ thống trò chơi dân gian và trò diễn phong phú, hấp dẫn chứa đựng nét đẹp văn hóa và mang giá trị truyền thống dân tộc, tiêu biểu như: bắn nỏ, đu tiên, đấu vật, cờ người, hát tuồng, múa rối nước....thu hút được đông đảo mọi tầng lớp nhân dân tham gia.
Trò chơi cờ người
Trò chơi đấu vật
Trò chơi bắn nỏ
Trò chơi đu tiên
Lễ hội Cổ Loa hàm chứa giá trị tri thức dân gian. Các nghi thức tế lễ, rước, các tục hèm, các trò chơi, trò diễn, ẩm thực là kho tàng khoa học về giá trị tư duy của người dân từ xa xưa cho đến bây giờ. Lễ hội cũng là dịp để giáo dục lòng biết ơn của con cháu đối với công đức của Đức vua An Dương Vương đã có công dựng nước Âu Lạc, xây thành, chế tạo nỏ Liên Châu chống giặc, giữ nước và trồng lúa nước phát triển kinh tế, đồng thời giáo dục thế hệ trẻ truyền thống yêu nước, luôn đề cao cảnh giác trước mọi âm mưu chống phá nền độc lập và xây dựng chủ nghĩa xã hội của các thế lực thù địch trong giai đoạn hiện nay.
Lễ hội Cổ Loa trước đây được tổ chức thường xuyên từ 3 năm đến 5 năm một lần trong 12 ngày, từ Mùng 6 đến 18 tháng Giêng, nếu là năm “phong đăng hòa cốc” Cổ Loa mở hội rất lớn. Ngày nay, lễ hội Cổ Loa được tổ chức thường niên hàng năm. Lễ hội Cổ Loa tái hiện những nghi lễ, trò chơi dân gian truyền thống. Kính mời nhân dân và du khách thập phương tới dự lễ hội Cổ Loa xuân Qúy Mão 2023 để cầu sức khỏe và bình an.
BAN QUẢN LÝ KHU DI TÍCH CỔ LOA
