Mạch Tràng là một làng cổ nằm trong “bát xã hộ nhi” cùng thờ vua An Dương Vương, xưa có tên gọi là Mạch Trường nằm cạnh thành Cổ Loa. 

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, làng Mạch Tràng ngày nay vẫn gìn giữ những nét văn hóa truyền thống rất xa xưa như tục nuôi lợn ỉ hay còn gọi là tục khao ỉ. Trong đời người, một trai đinh làng Mạch Tràng phải đảm nhận các nghĩa vụ nuôi lợn ỉ, nuôi lợn cân, làm cỗ chay.

Mỗi năm có một giáp phải nuôi lợn, giao cho cai đám (người cao nhất trong độ tuổi 54 theo sổ hàng giáp) đảm nhiệm. Lợn được nuôi trong hai năm, dùng vào lễ Chạp (30 tháng 11 âm lịch). Tiêu chuẩn lợn phải là giống lợn ỉ và có màu đen tuyền, không có lông trắng. Người nuôi được cấp 3 mẫu 2 sào ruộng tế đám, thuộc loại ruộng tốt nhất làng. Ngoài ra, trong bốn năm, người nuôi còn được hưởng mỗi năm một chân giò của con lợn dùng trong lễ Chạp này (năm đầu tiên và năm thứ tư được hưởng chân trước, hai năm giữa hưởng hai chân sau). Ông ỉ của làng nuôi có thể tự do đi bất cứ đâu, dân trong làng không được phép đuổi đánh. Do cai đám cũng làm nhiệm vụ chủ tế nên người nuôi lợn ỷ nếu có dị tật cơ thể thì không được làm chủ tế mà phải có người khác thay thế, gọi là hữu tì. Người nuôi lợn vẫn được hưởng các quyền lợi theo quy định. Sáng sớm ngày 30 tháng Mười một, dân làng làm lễ giết ỉ: Thủ ỉ để nguyên, đem luộc dâng cúng Đức vua An Dương Vương cùng mâm xôi trắng, rượu, hoa. Thịt của ông ỉ chia cho 4 giáp của làng: Giáp Đông, giáp Đoài, giáp Nam, giáp Bắc, nay là 4 đội sản xuất của làng Mạch Tràng.

Trong nghi thức lễ tế ngày khao ỉ, làng lựa chọn 27 cụ thực hiện lễ tế. Người tham gia tế lễ phải là người không vướng tang “bụi”, không bị khuyết tật, vợ chồng, con cái song toàn.

Nghi thức lễ tế khao ỉ

Sau khi làm các nghi thức lễ tế cho ngày lễ Chạp xong là phần thụ lộc. Điều đặc biệt là Mạch Tràng vẫn giữ được phong tục thụ lộc truyền thống của làng từ xưa đến nay, đó là: Mỗi mâm 4 cụ ngồi bốn góc chiếu, lộc là xôi trắng, thịt lợn chấm muối trắng. Các cụ cao tuổi được gọi là Tòa lão, quy định rõ chỗ ngồi theo tuổi tác: Tuổi từ 70 trở lên ngồi chiếu trên bên Đông, tuổi từ 60 – 69 ngồi chiếu trên bên Tây, các cụ tuổi từ 50 – 59 ngồi chiếu dưới.

Vị trí thụ lộc theo quy định

Mâm cỗ lộc khao ỉ

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa: Tục thờ lợn đen tuyền (được gọi là giống lợn ỉ) mang màu sắc tín ngưỡng nông nghiệp của cư dân lúa nước. Những biểu hiện quy luật âm dương hay nghi lễ cầu đảo, tục thờ lợn đen tuyền… đều thể hiện ước muốn của người dân nông nghiệp mong cho có nước để cấy cày, mùa màng tươi tốt, sinh sôi phát triển, cuộc sống no đủ... Ngày nay giống lợn ỉ thuần chủng đã gần như biến mất do bị lai tạp nhiều.

Nét đẹp văn hóa truyền thống của làng Mạch Tràng vẫn sẽ được bảo lưu, gìn giữ và trao truyền, góp phần tô điểm cho bức tranh văn hóa của Cổ Loa thêm đặc sắc.

BAN QUẢN LÝ KHU DI TÍCH CỔ LOA