Tục lệ Quan đám từ lâu đã trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống tại Di tích Quốc gia đặc biệt Cổ Loa, tuy đến nay có ít nhiều thay đổi nhưng vẫn mang tính bền vững trong cộng đồng địa phương.
- Bầu (tiến cử) Quan đám (Thủ từ):
+ Ngày xưa: Thực hiện trong những ngày đầu tháng Chạp, đây là việc mất nhiều thời gian, vì phải chọn những người có kinh tế khá giả, gia đình phải song toàn, không mắc tang trở, có đạo đức và không bị dị tật. Bầu Quan đám, làng Cổ Loa có 12 xóm được chia làm 3: Nhồi trên, Nhồi Dưới, Gà, Dõng; Vang, Hương, Thượng, Bãi; Chợ, Chùa, Mít, Lan Trì. Mỗi một năm 4 xóm được tiến cử 4 người đại diện của xóm là các ông trùm Giáp tham gia tiến cử bầu làm Quan đám với nhiệm kỳ là 1 năm (sau 3 năm lại đến lượt). Trước cách mạng tháng Tám làng Cổ Loa có tới 28 giáp, trong những người đồng canh, đồng tuế không phải ai cũng được làm trưởng giáp. Hàng giáp chỉ chọn 1 người trong số những người đồng tuế, chọn thứ tự đăng ký trong sổ hàng giáp, tuy nhiên với điều kiện năm ấy (năm lựa chọn) người đứng đầu sổ không có tang hay bị dị tật gì. Nếu có thì trưởng giáp chiếu cố lấy xuống người thứ hai, thứ ba … làm trưởng, cứ như vậy hàng năm theo thứ tự dồn toa người đứng đầu sổ ở lứa tuổi 59 được cử làm ông trùm giáp. Các ông trùm giáp cuối năm 58 tuổi được lựa chọn đến đền Thượng làm “lễ Khất keo” (tức làm lễ và tung 2 đồng tiền xấp ngửa xin Thánh cho làm Quan đám để đèn nhang hương khói thờ vua) theo thứ tự giáp xóm lớn đến giáp xóm nhỏ để chọn 3 ông Quan đám trông coi “sạch cỏ - đỏ hương” đền Thượng, am Mỵ Châu và đền Thạch (đền Ngự Xạ Đài). Người đại diện của xóm là người đại diện của 1 trong các dòng họ trong xóm, được xóm lựa chọn cân nhắc theo những tiêu chuẩn rất chặt chẽ theo phong tục tập quán tại địa phương. Dưới 3 ông Quan đám là 8 hoặc 6 ông đăng cai do 8 hoặc 6 giáp cắt lượt cử phụ trách việc hội hè, tế lễ ở đền Thượng.
+ Ngày nay: Sau khi lễ hội được khôi phục lại, từ năm 1990 đến nay, cơ bản vẫn duy trì phong tục tập quán trên, song việc bầu Quan đám đã có sự thay đổi do UBND, UBMTTQ xã chủ trì tổ chức thực hiện. Sau khi các thôn tiến cử (từ 3 đến 4 cụ tuổi từ 55 đến 70), UBND UBMTTQ xã phối hợp với hội người cao tuổi tổ chức hội nghị để chọn ra 2 người có số phiếu cao nhất là Quan đám.Về tiêu chuẩn vẫn duy trì nét cơ bản là gia đình phải song toàn, không có tang và không mắc các tệ nạn xã hội.
- Lễ khất keo:
+ Ngày xưa: Được thực hiện đầu tháng Chạp, 4 ông trùm giáp của 4 xóm được lựa chọn mang lễ lên đền Thượng tiến lễ và làm lễ khất keo xin đức Thánh, nếu ai được Thánh lựa chọn sẽ được làm Quan đám (xưa kia gọi là Thủ từ hoặc Cai đám) tại đền Thượng để hầu vua. Tương tự tại am Mỵ Châu và đền Ngự Xà Đài cũng thực hiện như vậy. Nhiệm kỳ của Quan đám là 1 năm, từ 14 tháng Chạp năm trước cho đến 14 tháng Chạp năm sau.
+ Ngày nay: Tục “Khất keo” thay bằng bỏ phiếu kín, chọn ra hai người, ai phiếu cao nhất thì được làm Quan đám ở đền Thượng, còn phiếu thấp hơn sẽ làm Quan đám tại am Mỵ Châu.
- Lễ nhập tịch:
+ Ngày xưa: Diễn ra vào ngày 14 tháng Chạp hằng năm. Trước ngày nhập tịch gia đình Quan đám chuẩn bị đầy đủ các vật phẩm tiến lễ và các đồ dùng cá nhân. Đúng ngày nhập tịch, gia đình và dòng họ của Quan đám làm cỗ khao họ. Từ sáng sớm gia đình, con cháu và dòng họ trang phục chỉnh tề theo nghi lễ đến làm lễ tại điếm xóm, sau đó lên đền Thượng làm lễ nhập tịch nhận chức, sau khi làm lễ nhập tịch xong tiếp tục sang am Mỵ Châu, đình, đền Ngự Xạ Đài làm lễ, đối với Quan đám am Mỵ Châu và đền Ngự Xạ Đài thì phải lên đền Thượng làm lễ trước sau đó mới được về làm lễ nhập tịch tại đền được làm Quan đám. Trong quá trình gia đình, dòng họ rước lên đền nhập tịch làm Quan đám trên đường đi nếu có qua điếm xóm nào đều phải vào lễ tại điếm xóm đó. Trong ngày nhập tịch, Quan đám khấn tại đền bài Mục lục ca ngợi công đức của thánh thần, cầu cho dân làng được bình yên vô sự.
+ Ngày nay: Lễ nhập tịch được gọi là lễ tiếp nhận và bàn giao Quan đám, do Đảng ủy, UBND, UB MTTQ xã Cổ Loa chủ trì, bàn giao cho đơn vị chủ quản là Ban Quan lý khu di tích Cổ Loa, thuộc Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long - Hà Nội.
- Lễ vinh quy bái tổ: Xưa và nay, sau khi Quan đám nhập tịch tại đền Thượng và am Mỵ Châu vào ngày 14 tháng Chạp sẽ ở đó thực hiện nhiệm vụ của mình đến hết thời gian diễn ra lễ hội Cổ Loa, ngày 20 tháng Giêng được trở về nhà 1 ngày từ sáng đến chiều để báo cáo tổ tiên, dòng họ, gọi là “lễ vinh quy bái tổ”.
BAN QUẢN LÝ KHU DI TÍCH CỔ LOA
